- ضحاک الهلالی البلخی (ضَحْ حا)
ابن مزاحم الهلالی البلخی مکنی به ابی القاسم. محدّث و مفسر و نحوی است. وی کودکان را ادب آموختی و مزد نستدی، و گویند درمکتب وی سه هزار کودک درس خواندندی و او بر درازگوشی برنشستی و بر ایشان طواف کردی. ضحاک، صحبت ابن عباس و ابوهریره را دریافت و از سعید بن جبیر اخذ تفسیر کرد. عبدالملک بن میسره گوید ضحاک درک صحبت ابن عباس نکرده است و تنها سعید بن جبیر را در ری بدیده و از وی تفسیر آموخته است. شعبه گوید: مشاش را پرسیدم، آیاضحاک از ابن عباس سماع دارد؟ گفت او هرگز وی را ندیده است و او را احمد بن حنبل و ابن معین و ابوزرعه توثیق کنند و یحیی بن سعید وی را ضعیف شمرده است. ضحاک بسال 105 یا 106 هجری قمری درگذشته است. ابن ندیم گویدوی را کتاب تفسیری است بر قرآن و نهشل آن را روایت کرده است. اصل ضحاک از کوفه است و در بلخ اقامت داشت. قبیصه بن قیس العنبری گوید چون شب فرامی رسید ضحاک گریان می شد. او را گفتند: این را سبب چیست ؟ گفت: ’لاادری ما صعد الیوم من عملی’. صاحب عقد الفرید گوید: ولد الضحاک بن مزاحم و هو ابن ثلاثهعشر شهراً. و قال جویبر: ولد الضحاک لسنتین. و صاحب صفهالصفوه نیز بر قول اخیر است و نیز وفات وی را بسال 102 یا 105 هجری قمری گفته است. صاحب عیون الاخبار آرد: و روی فی الحدیث عن الضحاک بن مزاحم انه قال قذف الفرات فی المدّ رمانهً کأنها البعیر البارک، و تحدث اهل الکتاب انها من الجنه. و نیز گوید: کان رجلاً من النصاری یختلف الی الضحاک بن مزاحم فقال له یوماً: لو اسلمت ! قال: یمنعنی من ذلک حبی ّ للخمر. قال فاسلم و اشربها. فاسلم. فقال له الضحاک: انک قد اسلمت فان شربت الخمر حددناک و ان رجعت عن الاسلام قتلناک. فحسن اسلامه